PHẨM TAM QUỐC

Cầm trên tay cuốn: Phẩm Tam Quốc, lại nhớ hồi còn thiếu niên. Cứ chiều đến bất kể mưa phùn gió bấc hay không khí nóng hầm hập như rang, đúng 6.00 lại chạy sang nhà hàng xóm có cái Cassette xịn xò Sharp 777, để chờ nghe Nguyễn Thanh đọc truyện Tam Quốc Diễn Nghĩa. Từ thứ 2 đến thứ 6 mỗi ngày chừng 10 đến 15 phút, kéo dài đến cả năm trời để nghe đọc hết. Lớn lên hơn chút thì đọc truyện, xem phim, đọc các bình phẩm, rồi nghe lỏm người lớn tuổi bình phẩm. Khi ra trường đi làm vẫn nghe các đàn anh nói chuyện Tam Quốc trong công việc. Có anh làm doanh nghiệp bảo Tam Quốc là sách gối đầu giường của giới doanh thương Nhật Bản. Của đáng tội, sau này đi giảng lãnh đạo và chiến lược thì mình cũng hay lấy ví dụ trong Tam Quốc. Thậm chí có lãnh đạo chất vấn: thầy dân tây học giảng leadership, sao lại lấy nhiều ví dụ Tàu như vậy. Nhiều khi cứ phải vậy, muốn học Tây lại phải bắc cầu qua ví dụ Tàu cho đỡ sốc văn hóa. Kể cũng lạ.

Nhân đọc cuốn sách mới ra này, thấy có vài điều gợi mở viết ra theo dạng năm câu hỏi dưới đây, để cùng chia sẻ:

1. Tại sao Tam Quốc lại hấp dẫn với người Việt Nam?

Có thể nói, những câu chuyện xoay quanh Tam Quốc viết về một giai đoạn lịch sử khá ngắn ngủi nhưng vô cùng đặc sắc của đất nước Trung Hoa, được tính từ năm 190 CN đến 280 CN. Tất cả chỉ chừng 90 năm, trong đó thế Tam Quốc chỉ được hình thành và lụi tàn trong khoảng 60 năm, với sự xuất hiện của nước Ngụy năm 220, Thục 221, và Ngô 222, cho đến khi tất cả qui tụ về nhà Tây Tấn. 

Giai đoạn này có thể tóm lược trong chữ “loạn”. Xã tắc lê dân bá tánh khổ ải, lầm than, đói rét, xương khô, xác chết đầy nội, trong chiến tranh loạn lạc triển miên. Loạn thế sinh anh hùng, nhân tài hào kiệt lớp lớp. Thời thế hun đúc lên khí chất và tài năng của con người. Khi phân tích về Trung Hoa, nhà nghiên cứu kinh tế chính trị nổi tiếng thế giới, GS Fukuyama cho rằng: chính những nỗi đau khổ trùng trùng từ chiến tranh liên miên đã tạo động lực nuôi dưỡng nên những mong muốn thái bình thịnh trị, an dân, khát khao thống nhất thiên hạ, tạo dựng nên nhà nước mạnh với sự đồng tâm hiệp lực của các nhân tài. Cho nên, đứng từ góc độ chính trị học, Trung Quốc có truyền thống nuôi dưỡng, trọng dụng, và phát triển nhân tài, tạo nên những nhà nước mạnh từ thời Tần Hán. Dù so với phương Tây, theo Fukuyama, Trung Quốc lại bị yếu ở hai cột trụ còn lại, đó là tính pháp quyền và chính phủ có tính giải trình, hay dân chủ xã hội.

Theo Dịch Trung Thiên, so cả tiến trình lịch sử giai đoạn Tam Quốc tuy ngắn nhưng lại rất đặc biệt, như một khúc cua của lịch sử. Nhà Tần tuy ngắn ngủi nhưng đã tạo ra một bức đột phá lớn về xã hội, chuyển từ một xã hội phong kiến, đa quốc gia phân tán, sang nhà nước đế quốc tập quyền. Chuyển sự cai trị từ quí tộc, sang địa chủ quí tộc. Nhà nước đế quốc có xu hướng giải quí tộc. Sang đến thời Hán, thì xuất hiện thêm tầng lớp nho sĩ, tham gia vào bộ máy lãnh đạo, tạo nên liên minh quyền lực là địa chủ sĩ tộc, rồi chốt lại là địa chủ thứ tộc. Thứ tộc là tầng lớp nghèo nhưng có động lực lập thân qua con đường học hành thi cử. Mỗi đời tự học tự thi chứ không có cha truyền con nối, tạo nên cơ chế cạnh tranh nhân tài, nảy nở nhiều nhân tài cho xã hội.

Những nhân tài này tham gia đông đảo vào các bộ máy cai trị hay chiến tranh. Họ ra sức thi thố để chứng tỏ tài năng, mong thể hiện chí lớn, muốn lập công lớn, góp phần tạo dựng thiên hạ thái bình thịnh trị. Chính vì vậy, nhân tài trong Tam Quốc lớp lớp không kể hết đủ các dạng từ nhân tài lãnh đạo, chiến lược, công nghệ, võ thuật, binh thư, ngoại giao, mưu lược kế sách, không dễ gì kể tên hay nhớ hết những nhân vật xuất chúng. Đồng thời nhờ người tài và trọng dụng người tài nên bên nào cũng quyết tâm lập chí lập nghiệp, muốn giành chiến thắng. Tạo nên một bức tranh tổng thể xã hội vô cùng sinh động, sống động, và năng động, mang tính liên tưởng học hỏi thú vị, giá trị, gần gũi và sâu sắc.

Sự tương đồng của xã hội Việt Nam, ít nhất là từ khi giành quyền tự chủ từ phong kiến Trung Hoa. Trong hơn một ngàn năm trở lại đây, người Việt cũng luôn trải qua hay bị sa vào các cuộc chiến do cả những mâu thuẫn nội bộ, đến những xung đột từ bên ngoài. Có lẽ đó chính là lý do cốt lõi làm cho Tam Quốc đã trở nên vô cùng gần gũi, sống động trong suốt chiếu dài lịch sử, không chỉ trong giới sĩ phu, quan lại, mà còn trong mỗi cuộc cờ, bàn rượu, hay những trao đổi công việc của giới bình dân, trong sinh hoạt thường nhật mỗi gia đình.

Câu chuyện thứ nhất đại khái là như vậy.

2. Tào Tháo là người như thế nào?

Hình tượng Tào Tháo rõ ràng là không tốt lắm, đa nghi như Tào Tháo, gian như Tào Tháo, thậm chí còn Tào Tháo đuổi. Nhưng ngược trở lại, nếu hỏi thích ai nhất thì có lẽ quá nửa học viên các lớp CEO sẽ chọn Tào Tháo. Vậy thì nói về Tào Tháo có lẽ nổi lên hai khía cạnh: thứ nhất là nhiều thành kiến và thứ hai là giỏi giang xuất chúng. Hai cái này thậm chí còn quyện vào nhau.

Tại sao Tào Tháo lại bị thành kiến thì đầu tiên chính là vì ông giỏi, như câu nói dân gian: tài chi cho lắm cho trời đất ghen. Tiếp theo là ông hành động khó đoán, miễn là cá nhân ông cho là đúng, đặt ưu tiên hành động lên trước. Đây là đặc điểm lãnh đạo rất hiện đại trong một xã hội trọng khuôn phép, con người thích thể hiện tài năng bằng văn vẻ, nặng về trình bày mô tả, coi hành động thẳng thắn là lỗ mãng, không có phép tắc. Tiếp theo nữa, không chỉ mạnh mẽ ưa hành động mà ông còn hay nói thẳng, thích gì nói đó, không lòng vòng. Một người không theo khuôn phép, phá cách trong cả suy nghĩ, lời nói và hành động, lại đạt kết quả vượt trội, nên dễ bị nhìn, bị đánh giá tiêu cực. Ví dụ khi biết giết lầm Lã Bá Tra, Tháo tự nhủ rằng thà mình phụ người cũng còn hơn người phụ mình. Ý ông ta chỉ là trong sự việc đã xảy ra thì đằng nào cũng như thế, dù sao cũng lỗi từ mình gây ra. Nhưng đến La Quán Trung, thì câu đó lại bị đẩy thành quan điểm, thái độ, chứ không dừng ở sự việc. Ý lại được chuyển thành là ta sẵn sàng phụ cả thiên hạ, chấp tất cả. Cái tiếng xấu cứ bị lặp đi lặp lại, đôi khi là lặp lại có định hướng theo những diễn ngôn chính trị có lợi cho các hoàng đế thì câu chuyện gian manh, xảo trá, được lặp đi lặp lại thành hình mẫu. Tuy vậy cũng phải nói trong con người Tháo cũng có chất giảo hoạt, gian tính, do từ bé lêu lổng chơi bời dấn thân từ nhỏ trong một thế giới loạn lạc đầy sự lọc lừa. Nói cho cùng cũng là con người, có ai là hoàn hảo được. Khi làm việc lớn thì ngoài phần tốt, phần tiêu cực cũng thể hiện rõ ra. 

Vậy những đặc trưng điểm mạnh của Tào Tháo là gì?

Thứ nhất Tháo có tài xuất chúng hơn người cả về văn lẫn võ. Ngay từ trẻ nhiều người đã nhìn thấy khả năng thu phục thiên hạ của con người này. Không chỉ văn võ, Tào Tháo còn rất chịu khó sưu tầm đọc binh thư các cách thức dung binh.

Thứ hai, người này có tầm nhìn và ý chí lớn, suy nghĩ khác biệt. Hầu hết các hào kiệt thời loạn chỉ muốn nhảy lên chiếm cứ, thoả mãn cái tôi cá nhân, thì Tào Tháo có tầm nhìn thống nhất thiên hạ, dẹp yên các nhóm quân phiệt. Nhưng ông này cũng hiểu cái uy tín của mình không tốt, nên biết dựa vào hình tượng thiên tử để thu phục thiên hạ.

Thứ ba, khả năng tự hoàn thiện tốt. Chủ động dấn thân, học hỏi từ thực tiễn chiến đấu. Luôn khích lệ sự trao đổi chia sẻ, và biết học hỏi rút tỉa những ý tưởng thông minh nhất từ những người xung quanh.

Thứ tư, thẳng thật trong cả lời nói và hành động dù đôi khi không dễ nghe hay dễ chấp nhận, nhưng luôn ưu tiên hành động chủ động, chấp nhận cả sai lầm.

Thứ năm, Tào Tháo là người sống tình cảm. Đa số bạn cũ người quen cũ, kể cả những người phản bội, Tháo cũng chỉ mắng qua loa rồi tha như Trần Cung, Trương Mạc, Trần Lâm. Trừ một hai trường hợp quá bất kính mà lặp đi lặp lại vượt qua ranh giới. Thậm chí có trường hợp như người vợ cả họ Đinh của Tào Tháo, không có con, nhận Tào Ngang làm con nuôi. Khi Tào Ngang chết trận, bà này trách mắng, khóc lóc, nhiếp móc Tào Tháo không quan tâm con. Bực mình Tào Tháo đuổi về nhà mẹ đẻ. Nhưng sau đó, Tháo đến tận nhà tận tình dỗ dành, kiên nhẫn mời về,dù không phải là xuân sắc hay dễ chiều gì. Khi về già, Tào Tháo cũng chủ yếu nói về cuộc sống của những người phụ nữ xung quanh sau khi ông chết. Dù điều này bị mang tiếng là chỉ loanh quanh chuyện nữ nhi, không đưa ra được ý gì lớn trước khi ra đi.

Tóm lại thì Tào Tháo là một tài năng xuất chúng, nhân cách đa diện, có nhiều điểm khác biệt không dễ hiểu, nên dễ bị hiểu lầm, bị mang tiếng, nhưng không phải là không có cái gian xảo. Mọi người vẫn đặt ra, vậy Tào Tháo là anh hùng, gian hùng, hay gian thần. Tác giả Dịch Trung Thiên, kết luận Tháo là gian hùng đáng yêu, có hùng, có gian nhưng có sức hấp dẫn. Cái này cũng rất hay. Nếu phải chọn thì có lẽ tôi chọn Tào Tháo là kỳ hùng. Anh hùng thì rõ rồi, nhưng chữ Kỳ nghĩa là cao lớn, khác biệt, khó đánh giá, có khi còn kỳ quặc với rất nhiều người.

3. Lưu Bị có tài hay bất tài?

Khi nói về Lưu Bị, không ít người cho rằng ông này là người bất tài, chỉ toàn chạy mới khóc. Thật ra thì Tào Tháo cũng chạy cũng khóc nhiều, chỉ là ít hơn Lưu Bị thôi. Còn cụ Tổ của Lưu Bị là Lưu Bang đánh nhau cũng chạy suốt. Thời loạn, bày quân ra đánh nhau, vỡ trận mà không bỏ chạy thì làm gì được. Chạy mới khóc thời đó không có gì xấu. Ngược lại xem có tài hay không, thì phải xem làm được gì. Vậy thì nói luôn, Lưu Bị là người đầu tiên xưng đế trong Tam Quốc. Lửa thử vàng gian nan thử sức. Thời loạn đánh sát ván tả bổ xiểng như vậy không có tài thì không có cửa gì cả. Hơn nữa, qui luật của loài người: thì người tài chỉ đi theo người tài hơn, chứ không dễ gì có thể dỗ dành nịnh bợ được họ. Cái khó của Bị là ông này tay trắng, sạch trơn như không có gì nếu so với cơ ngơi của Tào Tháo hay Tôn Quyền. Nhưng ông ấy lại trở thành hoàng đế. Cái tài năng cái anh hùng nó sờ sờ ra đó thôi.

Cái tài đầu tiên có lẽ phải nói ông này là thánh đu dây, chuyên đi vào cửa tịt với một chút hy vọng nhỏ nhoi. Bởi lẽ ông xuất thân bần hàn, vốn nhỏ, quân ít, nhưng lại muốn làm việc lớn, nên ông là một người cực kỳ nhạy bén, nhìn nhanh ra khe của hẹp, nhìn ra thị trường ngách, đu dây giữa các lực lượng mạnh khác để tìm thời cơ. 

Cái tài thứ hai, ông Bị rất giỏi thu phục người tài bằng cả sự thấu hiểu, kiên nhẫn, và sự sẵn sàng hy sinh cho mối quan hệ. Khả năng thu hút nhân tài của Lưu Bị là xuất chúng, vượt trội hai người còn lại.

Thư ba là rất giỏi truyền thông, xây dựng thương hiệu cá nhân. Tuy lực yếu hơn nhưng lại chọn positioning thương hiệu, trực tiếp đối đầu với Tào A Man, Bị là tôn thất hàng xịn authentic, còn Tháo là gian thần, hàng rởm. Định vị này giúp Lưu Bị giành được chính nghĩa, cực kỳ lợi thế trong thu hút nhân tài.

Nói tóm lại, Lưu Bị là một nhân tài và một anh hùng đã thành danh, thành nghiệp. Ông có chí anh hùng, nuôi chí anh hùng theo đuổi nghiệp lớn; có khí khái anh hùng không ngại bàn bạc ngồi cùng mâm với những người giàu mạnh hơn mình; có phong thái và hồn cốt anh hùng, đến Tào Tháo cũng phải thốt lên: anh hùng thiên hạ chỉ có tôi và ông. Và ông có cả tình nghĩa trái tim anh hùng. Anh hùng chỉ phục anh hùng, nhất là lại chọn đi theo người bần hàn yếu thế thì phải có một trái tim năng lượng rất mạnh để thu hút những Quan, Trương, Khổng Minh, Mã Siêu, Triệu Tử Long. Đôn đáo vất vả cả đời chỉ vì không có địa bàn không có vốn liếng lớn, nhưng vẫn thành nghiệp. Anh tài như vậy không đáng kính trọng hay sao.

4. Đôi điều về Tôn Quyền

So với hai người trên, Tôn Quyền là người có nền tảng vững chắc, xây dựng và củng cố, truyền đến Quyền là đời thứ ba. Nhận định về Tôn Quyền thì không ai có lời đánh giá đắt như Tôn Sách, lúc lâm chung bàn giao lại cho Tôn Quyền: Dẫn quân Giang Đông quyết thắng giữa hai quân, tranh giành với thiên hạ thì em không bằng ta; biết dùng người hiền tài để họ hết lòng hết sức giữ Giang Đông thì ta không bằng em được. 

Giữ Giang Đông, chờ thiên hạ có biến, cũng là chiến lược mà Tôn Quyền được đời trước vạch sẵn cho. Chính Tôn Quyền cũng đã được chọn để thực thi chiến lược đó. Chiến lược sau này của Đông Ngô cũng là luôn thủ vững. Cái sâu sắc của Tôn Quyền là biết chọn người tài, đúng người đúng thời điểm, trao quyền cho họ, để gặt hái thành quả. Từ Chu Du, đến Lỗ Túc, Lã Mông, Lục Tốn, đều được phát huy rất tốt. Mặc dù phải nói rằng, càng về sau độ nhạy bén của nhân tài có phần mòn đi. Thời Tôn Quyền cũng thời Đông Ngô vươn tay với đến vùng Đồng bằng Bắc bộ ngày nay, thu phục con của Sĩ Nhiếp về theo hàng Ngô. Nói ngắn gọn thì Tôn Quyền giỏi cẩn trọng giữ mình, trao quyền cho nhân tài để hưởng phúc của cha anh để lại. Cũng rất gương mẫu biết mình biết ta, xứng đáng gọi là một minh quân.

5. Cuối cùng, tại sao nên đọc Phẩm Tam Quốc?

Phẩm không phải là một công trình khoa học, nhưng được tác giả là GS Dịch Trung Thiên gạn lọc kỳ công chặt chẽ và khoa học, để tìm về nguyên gốc các nhân vật, gạn lọc các sử liệu để hoàn nguyên cho những con người điển hình trong Tam Quốc. Chẳng hạn, khi muốn tìm về ưu điểm của Tào Tháo, ông phải tra cứu tất cả các tư liệu sử để đối chiếu, rồi tìm đến những tác giả có cái nhìn tiêu cực về Tào Tháo để xem họ có đề cập tới khía cạnh đó không, mới lấy đó làm căn cứ khẳng định. Với cách làm khoa học và cẩn trọng đó, thậm chí ông đã chỉ ra không ít sơ hở trong Tam Quốc Chí của Trần Thọ hay các cuốn sử khác. Trên cơ sở hoàn nguyên nhân vật, tác giả sẽ đem so với hình ảnh trong tiểu thuyết Tam Quốc Diễn Nghĩa và hình tượng trong sân khấu dân gian.

Tư duy phân tích cắt lớp này sẽ giúp người đọc hiểu rõ về đặc điểm nhân cách của từng nhân vật, đặt trong quá trình xuất thân và trưởng thành của nhân vật đó. Điều này sẽ cung cấp một phương pháp luận, một góc nhìn sâu sắc, mang tính ứng dụng cao cho các nhà lãnh đạo trong công tác quản trị nhân lực và phát triển tổ chức.

Xin trân trọng giới thiệu đến các bạn FB cuốn “Phẩm Tam Quốc” của Dịch Trung Thiên, do Quảng Văn vừa phát hành.

Tien Long Do

21/05/2022